Chương Hai
Một cách chắn chắn
để gây thù oán. Tránh nó cách nào?
Hồi ông Théodore Roosevelt c̣n
làm Tổng thống, ông thú rằng trong trăm lần, ông chỉ chắc xét đoán đúng được bảy
mươi lăm lần là nhiều; khả năng của ông không thể hơn được nữa.
Một trong những vị có tài danh
nhất của thế kỷ 20 mà kỷ lục tối cao chỉ được có bấy nhiêu, th́ bọn dung phàm
như bạn và tôi, c̣n hy vọng ǵ nữa?
Nếu bạn chắc chắn rằng trăm lần
bạn chỉ lầm lỡ bốn mươi lăm lần thôi, th́ bạn c̣n đợi ǵ mà không lại đóng đô ở
Wall Stree, kiếm hàng triệu bạc mỗi ngày, sắm một chiếc du thuyền và cưới một
ngôi sao hát bóng? Nhưng, nếu các bạn lầm lỡ nhiều hơn th́ tại sao lại tự cho
cái quyền chê người khác là lầm lỡ?
Bạn có nhiều cách cho người ta
hiểu rằng người ta lầm: ví dụ một vẻ nh́n, một giọng nói, một cử chỉ; những cái
đó cũng hùng hồn như lời nói vậy. Nhưng người ta có đồng ư với bạn không? Người
ta có vui ḷng công nhận người ta lầm không? Không! V́ bạn đă đập một vố ngay
vào trí khôn, vào sự xét đoán, vào ḷng tự ái của người ta. Như vậy là bạn xúi
người ta phản kháng lại, chớ không phải giúp người ta đổi ư kiến. Bạn đă xúc
phạm người ta, th́ dù có đem cả khoa lư luận của Platon hay của Emmanuel Kant đổ
lên đầu người ta, bạn cũng chẳng thể nào thay đổi ư kiến của người ta được.
Đừng bao giờ mở đầu câu chuyện
như vầy: "Tôi sẽ chứng minh cho ông điều đó... Tôi sẽ chứng rơ rằng...". Như vậy
tức là nói: "Tôi khôn hơn ông. Tôi sẽ làm cho ông đổi ư".
Bạn đă thách đố người ta. Bạn
gây ra sức phản kháng và xúi giục người ta tranh đấu với bạn trước khi bạn bày
tỏ quan niệm của bạn.
Trong những trường hợp thuận
tiện nhất, cũng đă khó mà sửa được ư kiến của người khác. Vậy th́ tại sao lại
c̣n dựng thêm những trở ngại nữa? Tại sao tự mua lấy cái bất lợi cho ḿnh vậy?
Muốn chứng minh điều đó, phải
lập lư một cách kín đáo, đừng cho người nhận thấy chủ ư của ta. Phải khéo léo
lắm, tế nhị lắm, đừng cho ai đoán được bạn muốn đưa người ta đến đâu.
Bạn nên theo lời khuyên sau này
của một thi nhân:
"Dạy bảo mà đừng có vẻ dạy bảo.
Giảng một môn mới mà như nhắc
lại một điều đă quên rồi"
Lord Chesterfield nói với con:
"Con nên khôn hơn những kẻ khác,
nếu có thể được; nhưng đừng cho chúng biết con khôn hơn chúng".
Bây giờ tôi gần như không tin
một chút nào những điều mà 20 năm trước tôi tin, trừ bản cửu chương ra. Mà chưa
chắc. Khi đọc những thuyết của Einstein tôi sinh ngờ cả bản cửu chương là không
đúng nữa. Trong 20 năm nữa, có lẽ tôi không c̣n tin tới nửa lời tôi đă nói trong
cuốn sách này. ư kiến của tôi không c̣n vững vàng như hồi trước nữa. Socrate xưa
thường nhắc đi nhắc lại cho đệ tử ở Athènes: "Thầy chỉ biết chắc có một điều, là
thầy không biết chi hết".
Làm sao bây giờ? Tôi không dám
khoe rằng tôi giỏi hơn Socrate; cho nên tôi đă chừa, không dám chê ai là lầm
nữa. Và như vậy tôi thấy lợi vô cùng.
Nếu một người cho một điều là
đúng trong khi bạn cho nó là sai - dù bạn có biết chắc rằng nó sai đi nữa - th́
bạn cứ nói như vầy:
"Tôi không đồng ư với ông, nhưng
tôi có thể lầm được. Tôi vẫn thường lầm... Nếu tôi lầm, tôi sẽ đổi ư kiến tôi...
Vậy chúng ta cùng xét lại xem sao nhé?". Như vậy chẳng hơn ư?
Những câu như vầy thiệt là thần
diệu:
"Tôi có thể lầm được... Chúng ta
cùng xét lại xem...". Không có một người nào nghe những lời đó mà giận dữ được!
Xét lại sự kiện, là một phương
pháp khoa học. Tôi đă có một lần phỏng vấn Stefanson, nhà thám hiểm sống 11 năm
ở gần địa cực, trong 6 năm ăn toàn thịt ḅ và uống nước lạnh. Ông ấy tả cho tôi
nghe một cuộc thí nghiệm mà ông đă làm. Tôi hỏi thí nghiệm như vậy để chứng minh
điều chi. Không khi nào tôi quên được câu trả lời của ông: "Một nhà khoa học
không bao giờ dám chứng minh một điều chi hết. Chỉ gắng sức t́m kiếm những sự
kiện đă xảy ra thôi".
Ai cấm các bạn bắt chước các nhà
thông thái? Nếu bạn sẵn sàng nhận rằng bạn có thể lầm được th́ khỏi lo ǵ hết.
V́ tuyên bố như vậy là tránh trước được những cuộc tranh biện, và làm cho đối
phương nảy ḷng công bằng, vô tư, rộng răi cũng như bạn, nghĩa là tự nhận rằng
cũng có thể lầm lỡ như bạn được.
Nếu bạn biết chắc rằng người ta
lầm mà bạn nói thẳng ngay ra, th́ sẽ ra sao? Đây, thí dụ dưới này cho bạn thấy.
Ông S., một luật sư c̣n nhỏ tuổi
ở Nữu Ước, mới căi lại ṭa Thượng thẩm Nữu Ước trong một vụ kiện lớn. Trong
phiên nhóm, một ông ṭa hỏi ông S.: "Trong luật hàng hải, thời hạn tiêu diệt
thẩm quyền là sáu năm phải không?".
Ông S. đương căi, ngừng lại, ngó
trân trân ông ṭa rồi buột miệng: "Kính Ngài, trong luật hàng hải không có thời
hạn tiêu diệt thẩm quyền".
Sau ông S. kể lại: "Lúc đó,
trong pḥng im lặng như tờ, không khí lạnh ngắt như băng. Ông ṭa lầm. Tôi đă
chứng tỏ rằng ông ấy lầm. Như vậy đâu phải cách lấy ḷng ông và làm cho ông nghe
theo lư luận của tôi. Tôi chắc chắn cứ đúng luật th́ tôi phải thắng trong vụ
kiện đó và lần đó tôi căi hùng hồn hơn bao giờ hết. Vậy mà tôi thua. Tôi đă mắc
phải một lỗi không sao tha thứ được là đă chỉ cho một vị rất có danh và học rất
rộng rằng ông ta lầm".
Rất ít người xét đoán một cách
hoàn toàn khách quan và sáng suốt. Phần đông chúng ta đầy thành kiến và thiên
vị. Phần đông chúng ta bị ḷng ghen tuông, nghi ngờ, sợ sệt, ganh ghét và kiêu
căng làm mù quáng. Lại thêm người ta phần nhiều không muốn thay đổi ư kiến, dù
là ư kiến về tôn giáo, về chính trị hay về một hiệu xe, một tài tử hát bóng. Cho
nên trong khi nói chuyện, nếu bạn có tánh hay nhắc đi nhắc lại cho một người
nghe rằng họ lầm, th́ xin bạn mỗi buổi sáng, quỳ gối tụng đoạn sau này, rồi hăy
điểm tâm. Đoạn đó trích trong cuốn "Luyện tinh thần" của giáo sư James Harvey
Robinson:
"Chúng ta thường tự nhiên thay
đổi ư kiến dễ dàng mà không cảm động chút chi hết. Nhưng nếu có ai chỉ trích
rằng ư kiến ta lầm, th́ chúng ta thấy bẽ và phản kháng lại liền. Thiệt chúng ta
nhẹ dạ vô cùng khi tin chắc một điều ǵ, nhưng có ai chỉ mới tỏ ư muốn bắt ta
rời bỏ điều tin tưởng đó đi, là ta bênh vực nó một cách giận dữ, tàn bạo. Tất
nhiên là ta hành động như vậy, không phải v́ quư báu ǵ những ư tưởng đó đâu, mà
chỉ v́ ḷng tự ái của ta bị đe dọa. Hai tiếng "của tôi" trong việc sinh nhai của
loài người, là những tiếng quan trọng nhất, và khi biết suy tính đến hai tiếng
đó, là biết khôn vậy. Dù là bữa cơm "của tôi", con chó "của tôi" hay nhà "của
tôi", cha "của tôi", nước "của tôi", Trời "của tôi" - cái "của tôi" nào cũng có
mănh lực như nhau hết".
Chúng ta giận khi người ta bảo
đồng hồ của chúng ta chậm, xe chúng ta cổ, điều đó đă đành, mà chúng ta c̣n giận
khi người ta cho rằng những quan niệm của ta về ngôi Hỏa tinh, về công dụng của
một vị thuốc, hoặc về văn minh Ai Cập là sai nữa... Chúng ta thích sống trong
những tin tưởng mà chúng ta đă quen nhận là đúng rồi.Có ai chỉ trích những quan
niệm đó tức th́ ta phản đối lại, kiếm đủ lư lẽ để bênh vực chúng. Tóm lại, gọi
là lư luận, chứ kỳ thực chúng ta chỉ tưởng tượng ra những lư lẽ để giúp ta cố
giữ những thành kiến cũ của ta thôi.
Tôi nhớ có lần đặt làm những tấm
màn ren để trang hoàng trong nhà. Làm rồi, ít lâu sau mới tính tiền, tôi phải
trả một giá "cứa cổ".
Sau đó vài bữa, một bà bạn lại
chơi, tôi chỉ những tấm màn và vô t́nh nói giá nữa. Bà ta la lên giọng đắc
thắng: "Giá đó sao". Họ lừa ông rồi. Ǵ mà dữ tợn vậy?".
Quả có vậy. Nhưng sự thực đó tôi
không thích nghe chút nào cả. Tôi ráng tự bào chữa. Tôi bảo bà bạn tôi rằng đồ
tốt không bao giờ mắc hết, và muốn có những đồ thượng hạng, có mỹ thuật mà trả
giá "bán sôn" th́ được đâu, vân vân...
Hôm sau một bà khác lại coi
những tấm màn đó, ngắm nghía, tấm tắc khen và tiếc không có tiền sắm nổi. Tức
th́ sự phản đối của tôi trái ngược lại hẳn chắc các bạn đă đoán được. Tôi đáp:
"Nói thiệt ra tôi cũng vậy, không đủ tiên dùng thứ xa xí phẩm đó. Nó mắc quá.
Đáng lẽ tôi không nên mua th́ phải".
Khi ta có lỗi, ta có thể nhận
lỗi riêng với ta. Chúng ta cũng có thể nhận lỗi với người khác nữa, nếu họ biết
ngọt ngào, khôn khéo nghe ta nói. Tại sao vậy? Tại ta được tự đắc rằng đă thành
thật và can đảm tự thú. Nhưng nếu người ta bắt chúng ta nuốt cay mà nhận lỗi th́
lại khác hẳn.
Horace Greely, một nhà xuất bản
có danh trong thời Nam Bắc chiến tranh, phản kháng kịch liệt chính sách của
Lincoln. Ông dùng đủ cách chỉ trích, dọa dẫm, trào phúng, hàng tháng, hàng năm
như vậy: Hy vọng ông Lincoln sẽ phải đổi chính sách... Nhưng ông đă phí công
công kích và đă hoàn toàn thất bại. Những lời phúng thích, chửi mắng không làm
cho người khác đổi ư họ mà theo ư ḿnh bao giờ.
Nếu bạn muốn tu thân, tập tự chủ
và làm cho người khác tin theo ḿnh th́ hăy đọc cuốn tự thuật của Benjamin
Fraklin, một cuốn sách đọc rất mê và được liệt vào những tác phẩm cổ điển bực
nhất của Mỹ. Trong cuốn đó, Franklin kể chuyện ông thắng được tính khả ố thích
chỉ trích, tranh biện của ông ra sao, để thành một nhà ngoại giao dịu dàng nhất,
hoàn toàn nhất trong lịch sử nước Mỹ.
Hồi Franklin c̣n nhỏ, thô lỗ và
vụng về, một ông bạn già dạy cho ông những chân lư nghiêm khắc này:
"Ben, mày thiệt khó chịu. Ai
không đồng ư với mày th́ mày có giọng cứng cỏi với người ta. Mày phản đối người
ta mà như tát nước vào mặt người ta vậy. Cho nên người ta trốn mày hết: không ai
chỉ bảo chi cho mày hết, v́ vô ích. Vậy th́ làm sao kiến thức hẹp ḥi của mày có
cơ hội mở mang được".
Tuy bị mắng như tát nước vào mặt
vậy, nhưng ông Franklin óc đă già dặn và khôn, hiểu rằng như vậy là đáng, và ông
nghe lời, tự sửa tính ngay để tránh những thất bại tai hại sau này.
Ông nhất định từ đó không chống
lại ư kiến người khác nữa. Không dùng cả những chữ có ư nghĩa cả quyết như "chắc
chắn", "không ngờ ǵ cả" v.v... mà dùng những chữ mềm mỏng hơn như "tôi thấy",
"tôi tưởng tượng", "tôi hiểu rằng", "có lẽ rằng"... Có ai xét đoán lầm lộn trước
mặt th́ ông tự kềm chế, để đừng hăng hái chỉ trích người đó nữa, và ông bắt đầu
nói với người đó rằng trong những trường hợp khác th́ ư kiến của người đó đúng,
trong trường hợp này, theo ông, có lẽ hơi khác v.v...
Ông thấy liền những lợi của một
thái độ như vậy: nói chuyện với người khác thấy vui hơn, ư kiến của ông được
người khác công nhận ngay, và khi ông lầm lỗi th́ không hối hận nhiều nữa; những
đối thủ của ông chịu bỏ quan niệm của họ để theo quan niệm của ông.
Phương pháp đó mới đầu trái hẳn
với bẩm tính của ông, vậy mà tập luyện lâu thành thói quen. Nhờ nó (và cũng nhờ
sự thanh liêm, nghiêm chính của ông) mà ông được quốc dân ủng hộ, khi ông đề
nghị đặt những chế độ mới, thay thế chế độ cũ; lại được uy tín lớn trong những
cuộc hội họp trước công chúng, tuy ông diễn thuyết rất dở, lúng túng, không hùng
hồn chút nào. Rút cục người ta tin theo ông hết.
Trong những sự giao thiệp về
thương măi, phương pháp của Benjamin Franklin có kết quả tốt không? Đọc chuyện
sau này, bạn sẽ biết:
Ông S. cậy ông Mahomey chế tạo
một kiểu máy mới, dùng trong kỹ nghệ dầu lửa. Ông Mahomey vẽ bản đồ án, đưa ông
S. coi, ông này bằng ḷng. Ông Mahomey bèn cho thợ khởi công. Nhưng rầy rà thay,
ông S. lại đem đồ án đó cho bạn bè coi. Họ chê bai đủ thứ: cái này rộng quá, cái
kia ngắn quá... quá thế này, quá thế khác. Họ giày ṿ ông S. tới nỗi ông này
hoảng lên, gọi điện thoại bảo ông Mahomey rằng không chịu nhận kiểu máy đó đâu.
Ông Mahomey xem xét lại kỹ lưỡng
kiểu máy, tin chắc rằng nó hoàn toàn, và ông S. cùng bạn ông ta chẳng biết chút
ǵ hết, chỉ trích bậy. Nhưng ông Mahomey không nói ra như vậy, sợ mất ḷng, mà
lại thăm ông S.
"Mới trông thấy tôi, ông Mahomey
nói, ông S. nhảy chồm chồm lên, vừa chạy lại tôi vừa giơ quả đấm vừa la, mạt sát
máy của tôi rồi kết luận:
"Bây giờ ông tính ra sao đây?".
Tôi rất b́nh tĩnh đáp rằng ông
ấy muốn ra sao th́ tôi sẽ làm như vậy. "Ông trả công tôi; vậy tự nhiên tôi phải
làm vừa ư ông. Nhưng phải có một người chịu trách nhiệm trong vụ này chứ? Nếu ư
của ông hay, th́ xin ông vẽ bản đồ án khác đi; tuy tôi đă bỏ ra 2.000 đồng để
bắt đầu làm máy của tôi rơi, tôi bằng ḷng bỏ số tiền đó đi, làm lại máy khác
cho ông, để được vừa ư ông. Nhưng, tôi xin nhắc lại, nếu ông nhất định đ̣i thay
đổi th́ ông phải chịu trách nhiệm trong sự rủi ro, máy hư chạy không được. C̣n
như tôi, tôi vẫn nghĩ rằng kiểu của tôi tốt, và nếu ông để cho tôi làm theo kiểu
đó, th́ tất nhiên tôi cũng phải gánh lấy hết cả trách nhiệm".
"Trong khi tôi nói, ông S. b́nh
tĩnh lại lần lần và khi tôi ngưng, ông bảo tôi: "Được. Thôi cứ theo ư ông. Nhưng
nếu hư hỏng th́ mặc ông!".
Chẳng những máy không hư hỏng
chút chi hết mà lại c̣n tốt lắm... và ông S. hứa mùa sau sẽ đặt làm hai cái máy
như vậy nữa.
"Khi ông ta chạy lại cự tôi, đưa
quả đấm lên trước mặt tôi, bảo rằng tôi chẳng biết chút chi về máy hết, tôi dằn
ḷng lắm mới khỏi gây lộn với ông và tự bênh vực. Nhưng sự nén ḷng giận đó đă
có kết quả tốt. Nếu không như vậy, chúng tôi sẽ kiện nhau, tôi sẽ mất tiền và
làm cho một khách hàng tốt hóa ra một kẻ thù của tôi. Tôi quả quyết rằng không
khi nào được bảo người khác là họ lầm hết: Phương pháp đó nguy hiểm lắm".
Lời khuyên đó không mới mẻ ǵ.
Mười chín thế kỷ trước, Đức Giê-su nói: "Con hăy mau mau theo ư kiến đối thủ của
con đi".
Nghĩa là: Đừng tranh biện với
người khác, dù người đó là khách hàng, hay là bạn trăm năm, là kẻ thù của ḿnh.
Đừng chỉ cho người ta thấy rằng người ta lầm lộn, đừng làm cho người ta tức
giận, trái lại phải biết khôn khéo.
Hai ngàn năm trước Thiên Chúa
giáng sinh, một ông vua Ai Cập nói nhỏ với con ông như vầy: "Phải khôn khéo biết
ngoại giao, con như vậy đạt được mục đích dễ dàng hơn".
Chúng ta bây giờ cần lời khuyên
đó lắm.
Vậy muốn cho người khác theo ư
ḿnh, xin bạn nhớ quy tắc thứ hai sau này:
"Phải tôn trọng ư kiến của người
khác
Đừng bao giờ chê ai là lầm
hết".