Chương Một
Muốn lấy mật đừng phá tổ ong
Ngày 7 tháng 5 năm 1931, mười ngàn người ở chân
thành Nữu Ước (New York) được mục kích một cuộc săn người sôi nổi chưa từng
thấy. Một trăm năm mươi lính công an bao vây một căn phố để bắt tên y cũng mang
hai cây súng sáu trong ḿnh. Họ leo lên mái nhà chung quanh, dùng hơi cay và
trong hơn một tiếng đồng hồ, cả một khu mỹ lệ nhất của Nữu Ước vang lên tiếng
súng và tiếng "lạch tạch" của liên thinh. Crowley núp sau chiếc ghế đệm bông,
bắn lại lính không ngừng.
Khi bắt được y rồi, viên giám đốc công an tuyên
bố: "Nó vào hạng tội nhân nguy hiểm nhất. Nó muốn giết người là giết, không v́
một lư do ǵ hết".
Nhưng c̣n chính tội nhân, Crowley, y tự xét y ra
sao? Muốn biét, bạn hăy đọc hàng sau này mà y vừa chống cự với lính vừa viết để
lại cho đời "Dưới lớp áp này, trái tim ta đập, chán ngán, nhưng thương người,
không muốn làm hại một ai hết".
Không muốn làm hại ai hết!Vậy mà trước đó mấy
ngày, khi một người lính công an lại gần y để hỏi y giấy phép lái xe hơi, th́ y
xả ngay một loạt súng, giết người đó tức th́. Một kẻ sát nhân không gớm máu như
vậy mà c̣n tự khoe: "Trái tim thương người, không muốn làm hại một ai hết!".
Trước khi lên ngồi ghế điện để chịu tử h́nh tại
khám Sing Sing, y c̣n than: "Tôi chỉ tự vệ mà người ta xử tôi như vậy đó".
Nghĩa là trong thâm tâm y, y nhất định không chịu
nhận y có tội.
Bạn sẽ nói: "Th́ chỉ có nó nghĩ thế, chứ c̣n ai lạ
đời như vậy nữa".
Không đâu, thưa bạn: kẻ thù số một của nước Mỹ. Al
Copone, tên đầu đảng ăn cướp đă làm cho châu thành Chicago kinh khủng, cũng nói:
"Ta đă dùng những năm tươi đẹp nhất trong đời ta để mua vui cho thiên hạ, vậy mà
phần thưởng chỉ là bị chửi và bị săn bắn như con thú dữ".
Mà cả Dutch Schluts, một trong những tên cướp lợi
hại nhất ở Nữu Ước cũng tuyên bố với một kư giả rằng y là ân nhân của thiên hạ.
Viên Giám đốc khám Sing Sing, ông Lawes, viết "ở
Sing Sing, những tội nhân đều tự cho họ cũng có tâm trạng thong thường khác đời
chi hết. Cũng lư luận, giảng giải, tại sao chúng bị bắt buộc phải cạy tủ sắt
hoặc bóp c̣... và tuyến bố rằng bỏ tù chúng thật là bất công".
Nếu ba tên cướp đó và bọn khốn nạn đường nằm trong
khám, tự cho ḿnh vô tội như vậy th́ những người mà chúng ta gặp mỗi ngày, ở
ngoài đường, cả các bạn nữa, cả tôi nữa, chúng ta ra sao?
Cho nên ông John Wannamaker, một thương gia lớn,
có lần đă tự thú: "Từ 30 năm nay, tôi đă hiểu rằng: sự chỉ trích chẳng ích lợi
ǵ hết". ÔNg đă sớm hiểu bài học đó. Riêng tôi, tôi đă phải phấn đấu trong một
phần ba thế kỷ trước khi thấy ló ra ánh sáng của chân lư này; "Dù người ta có
lỗi nặng tới đâu, th́ trong 100 lần, có tới 99 lần người ta cũng tự cho là vô
tội".
Chỉ trích là vô ích (nó
làm cho kẻ bị chỉ trích phải chống cự lại và tự bào chữa) mà c̣n nguy hiểm, oán
thù.
Hơn nữa, kẻ ta
chỉ trích tự nhiên sẽ hằn học chỉ trích lại ta, như ông Tổng trưởng Bộ Nội vụ
Albert Fall, v́ ăn hối lộ 100.000 đ mà dùng gươm súng đàn áp kẻ bị ức hiếp, sau
vỡ lỡ, bị ngồi khám, làm cho dư luận toàn quốc oán hờn Chính Phủ, Đảng Cộng Hoà
suưt đổ, Tổng thống Harrding bị giày ṿ lo lắng đến đỗi ít năm sau th́ chết. Vậy
mà khi người trách y đă lợi dụng ḷng tin cậy nhảy chồm chồm lên, khóc lướt
mướt, vặn tay bứt dứt, rủa đời, la lớn: "Không! không! Chồng tôi không phản ai
hết. Cả một toà nhà đầy vàng cũng không quyến rũ được chồng tôi. Chông tôi đă bị
người ta phản.
Tâm trạng con người là như vậy đó. Kẻ làm quấy oán
trách đủ mọi người, mà chẳng bao giờ oán trách ḿnh cả. Bạn cũng như vậy mà tôi
cũng như vậy. Cho nên từ nay, mỗi lần muốn chỉ trích ai, ta nên nhớ tới hai
tướng cướp Capone và Crowley, tới lời chỉ trích ta thốt ra, cũng như con chim bồ
câu, bao giờ nó cũng trở về chỗ cũ. Kẻ bị ta chỉ trích sẽ t́m thấy hết lư luận
để tự hào chữa và trở lại buộc tội ta.'
V́ hiểu vậy nên ông Abraham Lincoln đă để lại cái
danh là có tài dẫn đạo quần chúng bực nhất trong lịch sử loài người. Hồi thiếu
thời ông nhiệt liệt chỉ trích bất cứ ai, thậm chí tới viết những thơ phúng thích
để chế diễu người ta rồi đem liệng cùng đường cho thiên hạ đọc cười chơi. Một
lần cũng v́ thói quen đó, suưt gây nên một cuộc đấu gươm. Từ đó chẳng những ông
không dung dễ dăi với mọi người. Châm ngôn của ông là: "Đừng xét người, nếu ta
không muốn người xét lại ta".
Trong thời Nam Bắc chiến tranh, một lần bại quân
phương Nam, ban đêm chạy tới một sông, v́ mưa băo mà nước dâng cao không thể nào
qua nổi. Ông đánh dây thép, rồi muốn chắc chắn hơn, lại sai người phương Bắc bảo
phải lập tức tấn công quân phương Bắc bảo phải lập tức tấn công quân phương Nam
do tướng Lee cầm đầu. Nhưng Meade v́ ngần ngừ trễ năi đă làm ngược hẳn hiệu lệnh
ông và để quân phương Nam thừa dịp mực nước xuống, qua sông mà thoát được, lỡ
mất cơ hội độc nhất, v́ chỉ một trận đó có thể chấm dứt cuộc Nam Bắc tương
tàn...
ÔNg Lincoln giận lắm, la: "Trời cao đất dày, như
vậy nghĩa là ǵ?"
Rồi ông than với con rằng: "Quân địch đă ở trong
tay ta mà lại để cho nó thoát! Trong t́nh thế đó bất cứ ai cầm quân cũng có thể
đánh bại tướng Lee. mà nếu cha có mặt tại đó, chắc chắn cha đă thắng trận rồi!
"Đoạn ông hậm hực viết bức thư này:
Đại tướng thân mến,
Tôi không tin rằng nhận chân được sự
đại tướng Lee trốn thoát tai hại là dường nào! Quân đội y trong tay ta, và v́ y
đă bại nhiều phen,nếu đánh ngay lúc đó th́ chỉ có một trận là chiến tranh đă kết
liễu. Nay th́ nó sẽ kéo dài ra không biết đến bao giờ. Thứ hai trước, ông đă
không thắng nồi Lee, bây giờ y đă qua sông, mà lực lượng của ông chỉ có thể bằng
hai phần ba hôm đó th́ làm soa thẳng nồi được y nữa?
....Dịp may ngàn năm có một thuở của
ông đă qua rồi và không ai thấy nổi buồ khổ của ông đă qua rồi và không ai thấy
nổi nỗi buồn của tôi!
Nhưng bức thư đó, bức thư trách nhẹ nhàng có vậy,
ông viết rồi mà không gởi. Sau khi ông chết, người ta t́m thấy trong tờ của ông.
Vậy có lẽ ông đă tự nghĩ: "Hăy khoan, đợi một
chút... đừng hấp tấp. Ta ngồi yên ổn trong toà Bạch Cung này mà ra lệnh th́ thật
dễ. Nhưng nếu ta đă có tuần nay, ta đă thấy máu chảy, đă nghe tiếng rên la của
binh lính bị thương, hoặc hấp hối, th́ có lẽ ta cũng không hăng hái tấn công kẻ
địch lắm. Vả lại, nếu ta có tính rụt rè của Meade th́ ta cũng đă hành động y như
ông ta. Thôi, việc đă vậy rồi, nói cũng vô ích. Gởi bức thư này đi, dù ta có hả
giận chút đỉnh, nhưng Meade sẽ trách lại ta, sinh ra bất hoà, oán giận, mất ḷng
tự tín của ông ta đi, và biết đâu ông chẳng từ chức nữa".
Là v́ ông đă kinh nghiệm rằng những lời nghiêm
trách không có một ích lợi nào cả.
ÔNg Theodore Roosevelt kể lại rằng hồi ông c̣n làm
Tổng thống, mỗi lần gặp điều khó xử, thường ngả lưng vào ghế nh́n lên tấm h́nh
của Lincoln treo trên tường và tự hỏi: " Lincoln ở địa vụ ḿnh, sẽ xử trí ra
sao? Giải quyết ra sao?".
Chúng ta cũng vậy, lần sau có muốn "xài" ai, hăy
rút tấm giấy 5 mỹ kim ở trong túi ra mà ngắm h́nh Lincoln trên đó rồi tự hỏi: "ở
vào địa vị ta, Lincoln xử trí ra sao?" và muốn sửa đổi người, ta hăy sửa đổi ta
trước đă. Như vậy có lợi hơn và ... ít nguy hiểm hơn.
Khổng Tử nói: "Khi bực cửa nhà ta dơ th́ đừng chê
nóc nhà bên sao đầy tuyết".
Hồi nhỏ tôi tự phụ lắm. Một lần nhận được một bức
thư có thêm mấy chữ này: "Thư này đọc cho người ta viết, mà không coi lại". Tôi
thích hàng chữ đó lắm v́ tôi thấy nó cho ta vái vẻ quan trọng và bề bộn công
việc. Rồi một hôm, muốn lên mặt với một tiểu thuyết gia, toio viết thư cho ông
ta và cũng thêm hàng chữ ấy. Tiểu thuyết gia đí gởi trả lại một bức thư và thêm
vào: "Chỉ có sự ngu xuẩn của ông mới ví được với sự thô lỗ của ông thôi".
Nói cho đúng, tôi đă vô lễ và những lời chỉ trích
đó không phải là không xứng đáng. Nhưng v́ tôi chỉ là một thằng người nên tôi
thấy nhục lắm và thầm oán tiểu thuyết gia đó đến nỗi mười năm sau, khi hay tin
ông ta chết, tôi đă chẳng tiếc một người có tài mà chỉ nhớ tới sự ông đă làm
thương tổn ḷng tự ái của tôi.
Vậy bạn muốn người ta oán tới chết, th́ hăy dùng
những lời chỉ trích cay độc. C̣n không th́ nền nhớ rằng, loài người không phải
luôn luôn có lư trí đâu. Họ hành động, suy nghĩ theo t́nh cảm, thành kiến, ḷng
một mỗi lửa, mà ḷng kiêu căng của con người ta một kho thuốc súng, gặp nhau tất
bùng nổ, gieo tai hại vô cùng.
Bengamin Fraklin hồi nhỏ vụng xử bao nhiêu th́ sau
này lại giỏi về được bổ làm sứ thần Hoa Kỳ tại Pháp. Bí quyết của sự thành công
đí là không bao giờ chỉ trích ai hết và chỉ thành thực ca tụng và tự chủ mạnh mẽ
mới được.
Carley nói: "Muốn xét độ lượng của ai chỉ cần xem
cách xử sự của người đó với kẻ dưới". Vậy đáng lẽ buộc tội, chỉ trích ai th́ ta
phải ráng hiểu họ, t́m nguyên nhân những hành vi của họ. Đó là nguồn gốc của cảm
t́nh, khoan dung và hoà hảo.
Đức Thượng đế kia mà c̣n đợi khi người ta chết rồi
mới xét công và tội. Tại sao người phàm như chúng ta lại nghiêm khắc hơn
Ngài?.